De coronapandemie en de gevolgen voor de handel

Tegelijkertijd zorgden aanzienlijke inkomensdalingen, beperkingen in het verkeer van mensen en de sluiting van restaurants voor snelle veranderingen in de voedselconsumptiepatronen (FAO, 2021). Door de coronacrisis en ingestelde lockdown zaten mensen meer thuis, waardoor de foodsector (zoals supermarkten en speciaalzaken) veel meer verkocht (CBS, 2020a; 2021a; ING, 2021). In 2020 is de handel in landbouwgoederen minder geraakt door de coronapandemie dan de handel in niet-landbouwgoederen. Desalniettemin waren de internationale voedselmarkten, vooral in het tweede kwartaal van 2020, behoorlijk ontregeld, waar ook de Nederlandse import en export last van had (OECD, 2021a en 2021b;WUR, 2020). Als gevolg van het virus is de wereldwijde voedselvoorziening verstoord en zijn veel prijzen naar boven geschoten.

De totale Nederlandse landbouwexport bereikte in 2020 met 95,7 miljard euro een nieuw record door prijsstijgingen, niet door volumegroei (Jukema et al., 2021). In 2021 is dit record opnieuw ruim verbroken (door zowel prijsstijging als volumegroei, zie paragraaf 2.2). De landbouwexport blijft ook belangrijk in het grote geheel. Als we kijken naar de verdiensten die Nederland overhoudt, dan zien we dat in 2020 zo’n 60% van de totale landbouwverdiensten in Nederland aan de export te danken was (40% betreft verdiensten aan binnenlandse afzet). Dat is wel een lager percentage dan in de jaren ervoor, met name in vergelijking met 2019. In het coronajaar 2020 hebben de exportverdiensten het lastig gehad om door te groeien, terwijl de focus op lokale verkoop groter is geworden (Berkhout et al., 2021).

Dit hoofdstuk beschrijft hoe de handel in landbouwgoederen tijdens de coronacrisis verliep, waarbij de jaren 2019 (als pré-coronajaar) en 2020/2021 (als coronajaren) centraal staan. Paragraaf 7.2 gaat in op de gevolgen van de coronapandemie voor de Nederlandse handel in landbouwgoederen. In paragraaf 7.3 komt de handel op EU- en niet-EU-niveau aan bod. In paragraaf 7.4 vindt een verdieping plaats door op het niveau van goederen te analyseren wat de gevolgen zijn van de pandemie op maandbasis. Paragraaf 7.5 ten slotte beschrijft de door de overheid gegeven coronasteun aan de agrosector in vergelijking met de bedrijven in de rest van de economie.

Handel in landbouwgoederen vertoont geen dip in 2020

De internationale goederenhandel werd niet voor alle goederen in dezelfde mate geraakt door de coronacrisis (figuur 7.1). De landbouwgoederen8 hadden relatief minder te lijden onder de coronacrisis en lijken daarmee minder conjunctuur- en crisisgevoelig. De noodzakelijkheid van voeding voor mensen maakt dat de coronatijd minder effect heeft gehad op de handel in landbouwgoederen dan op andere producten. Landbouwgoederen zijn essentiële goederen, waarbij het belang van het openhouden van de handelskanalen evident is. Daar staat tegenover dat, vanwege dezelfde mindere conjunctuurgevoeligheid, de handelsgroei in 2021 ook minder spectaculair was dan bij alle goederen samen. Vergeleken met het pré-coronajaar (2019) groeide de handel in landbouwgoederen in 2021 ongeveer even hard als de totale goederenhandel.

Niet alleen in Nederland werden diverse maatregelen getroffen, ook in andere landen van de EU werden lockdowns ingesteld om de verspreiding van het virus te voorkomen. De afgelopen twee jaar heeft de handel met EU-landen beter gepresteerd dan de handel met niet-EU-landen. 9 Dat geldt zowel voor landbouwgoederen als niet-landbouwgoederen (figuur 7.2 en 7.3). In 2021 was de export van landbouwgoederen naar EU-landen 14,0% hoger dan in 2019, naar landen buiten de EU 5,7%. Voor de import van landbouwgoederen zijn de ontwikkelingen EU versus niet-EU vergelijkbaar met die bij de export.

Binnen de EU kon via de zogenaamde Green Lanes10 veel handel blijven doorgaan en werd aldus de beschikbaarheid van voedsel voor de Europese burgers gegarandeerd (Europese Commissie, 2020). Een tweede reden betreft de goederenhandel via zeecontainers.11 De coronapandemie heeft door plotselinge lockdowns en logistieke verstoringen onevenredig hard de containerhandel met niet-EU-landen verstoord. De mismatch tussen een sterk stijgende vraag na het eerste herstel van de coronapandemie en de verminderde (te snel afgeschaalde) aanbodcapaciteit heeft geleid tot recordprijzen voor containervrachten op vrijwel alle handelsroutes (UNCTAD, 2021; Bakker, 2021; OECD, 2021b). Er zijn minder containers op de juiste plaatsen beschikbaar en havens hebben de capaciteit niet om te lossen en door te zetten naar vrachtwagens en treinen (UNCTAD, 2021; Bakker, 2021). Door de hogere transport- en grondstofprijzen zijn de kosten van afzet naar verre bestemmingen (nog veel) hoger dan deze vóór de coronacrisis waren (LogistiekProfs, 2021; Bakker, 2021; Van Heel, 2021). Rederijen kampen bijvoorbeeld met een groot tekort aan zeecontainers in China om aan de enorme vraag naar transportcapaciteit te voldoen. Hierdoor is de prijs van zeevracht vanuit Azië bijzonder gestegen (zie bijvoorbeeld UNCTAD, 2021; Multifix Group, 2021; Knopers, 2021).

Vooral aan koelcontainers is een tekort. Koelcontainers worden met name gebruikt voor het transport van voedsel, zoals vlees, fruit en groenten. Een tekort aan deze containers heeft gevolgen voor Nederlandse (landbouw)bedrijven die voedsel (zoals uien, vlees, pootaardappelen, kaas, paprika) exporteren naar continenten die niet over land te bereiken zijn. Daardoor is de export van deze producten duurder of vertraagd (zie bijvoorbeeld NT, 2020; Pluimveebedrijf, 2020; EVMI, 2020).

Export fruit blijft op niveau De coronacrisis heeft schokken veroorzaakt in alle segmenten van de voedselvoorzieningsketens en heeft tegelijkertijd gevolgen voor de landbouwproductie, voedselverwerking, transport en logistiek en de finale vraag. Niet alle producten werden in gelijke mate getroffen en verschillende producten hebben te maken gehad met verstoringen in verschillende stadia van de toeleveringsketen (OECD, 2021b). De export van fruit is bijvoorbeeld goed overeind gebleven tijdens de coronapandemie, maar voor veel andere goederen was het coronajaar 2020 lastiger. Figuur 7.5 geeft de ontwikkeling van de exportwaarde van drie belangrijke landbouwproducten voor de export weer, met de jaar-op-jaar ontwikkeling per maand. De export van fruit had in 2020 geen exportverlies ten opzichte van 2019: iedere maand lag het niveau boven dat van 2019. De exportwaarde van fruit nam in de beginfase van de pandemie (april en mei 2020) nog toe, in tegenstelling tot bij andere belangrijke exportproducten. Uit een vergelijking tussen de exportwaarde en -hoeveelheid blijkt dat dit vooral een prijseffect was: in die maanden nam de waarde wel toe ten opzichte van een jaar eerder – maar de hoeveelheid lag lager. In 2019 waren de prijzen van bijvoorbeeld appels en peren zeer laag (CBS, 2020b). In 2021 stond de export van fruit er echter minder goed voor –alleen in maart, april en juni 2021 nam de exportwaarde (en -hoeveelheid) toe. In de andere maanden van 2021 (cijfers hier tot en met augustus) nam de waarde juist af vergeleken met een jaar eerder.

Problemen sierteelt in begin 2020 De krimp bij de sierteeltexport zette al vroeg in, met een afname van ruim 19% in maart 2020 en van bijna 26% in april (figuur 7.5). De sierteeltexport kwam in het eerste kwartaal van 2020 volledig stil te liggen door de mondiale lockdowns. Hierdoor kelderden de prijzen (CBS, 2020b). In juli, augustus en september 2020 nam de uitgevoerde waarde juist sterker toe dan de uitgevoerde hoeveelheid – waaruit blijkt dat de handelsprijzen juist weer toenamen. In de loop van 2020 stegen de prijzen weer fors doordat de vraag uit het buitenland weer toenam, terwijl Nederlandse telers hun productie juist hadden afgeschaald in verband met corona-onzekerheid (CBS, 2020b). Eind 2020 nam zowel de waarde als de hoeveelheid van de export van sierteelt toe, maar steeg de uitgevoerde hoeveelheid weer harder dan de uitgevoerde waarde. Dit duidt op een stabilisering van de handelsprijzen na de prijsstijging eerder. In maart en april 2021 groeiden zowel de hoeveelheid als de waarde van de export van sierteelt enorm. Dit komt mede omdat wordt vergeleken met de krimpmaanden van 2020 (CBS, 2021d en 2021e). Bij de sierteelt zien we dat de angst aan het begin van de pandemie groot was, maar dat de branche wat betreft export ook snel weer opkrabbelde.

Relatief minder vaak coronasteun aangevraagd door agribusiness

Bij de bedrijven in de agribusiness14 ligt de verhouding wat anders. Ruim 34.000 bedrijven in de agribusiness ontvingen coronasteun, wat neerkomt op bijna 29% van de bedrijven in die sector. Agribusiness-bedrijven maakten dus iets minder dan gemiddeld gebruik van steunpakketten gedurende de coronacrisis.

Van de agribusinessbedrijven die coronasteun ontvingen is 21% actief in de bedrijfstak supermarkten, voedingswinkels en markthandel. Agribusiness-bedrijven in de groothandel, veeteelt en fokkerijen, teelt van eenjarige gewassen, dienstverlening voor de landbouw en vervaardiging van voedingsmiddelen maakten juist relatief veel gebruik van steunpakketten gedurende de coronacrisis (tabel 7.1).

Handelaren in landbouwgoederen kregen relatief iets vaker steun dan alle Nederlandse handelaren Wanneer we enkel kijken naar de bedrijven die zich op de internationale markt begeven, ziet het beeld er anders uit. Van alle internationale handelaren (import en/of export van goederen) ontving meer dan 43% steun. Bij de internationale handelaren binnen de agribusinesssector is dat 45%. Een aantal sectoren binnen de internationaal actieve agribusiness springt eruit voor wat betreft de steunaanvraag. Zo vroeg bij de groothandel in landbouwgoederen 63% van de internationale handelaren steun aan; bij de supermarkten, voedingswinkels en markthandel was dat 60%. Het aandeel was met 59% ook bovengemiddeld hoog voor de viskwekers. Voor zowel de vervaardiging van machines en chemicaliën voor de landbouw als de handelsbemiddeling geldt dat dit afgerond 100% is: vrijwel alle internationaal handelende bedrijven binnen deze bedrijfstakken ontvingen overheidssteun. Bedrijfstakken waarvan de internationaal handelende bedrijven juist relatief weinig steun aanvroegen, zijn de dienstverlening voor de landbouw (27%), de teelt van meerjarige gewassen (29%), veeteelt en fokkerijen (26%) en de visserij (30%).