Handel met Oekraïne en Rusland

Rusland was in 2020 de grootste gasleverancier aan de EU: bijna 40% van de totale invoer van aardgas kwam uit Rusland, terwijl 19% uit Noorwegen werd geïmporteerd en 11% uit andere landen binnen de EU. De maatregelen genomen door de EU om hun afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen geleidelijk af te bouwen, hebben de energieprijzen verder opgedreven. Voor de uitbraak van de oorlog in Oekraïne waren de prijzen van energie en kunstmest al aan het oplopen. De prijzen voor ruwe olie en olieproducten op de internationale markten stijgen sinds april 2020, hetzelfde geldt voor de gasprijzen (Berkhout et al., 2022a). Dit heeft geleid tot scherpe prijsstijgingen voor belangrijke landbouwproducten en inputs als kunstmest, waarvan de productie veel energie vraagt (Di Bella et al., 2022; Europese Commissie, 2022). De prijzen voor kunstmeststoffen lopen sinds januari 2021 op (Berkhout et al., 2022a). Sinds de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 zijn de handelsrelaties tussen de EU en Rusland grotendeels verbroken, en is het onzeker hoe die er in de toekomst zullen uitzien.

Dit hoofdstuk bevat een eerste korte analyse van de import- en exportstromen uit en naar Oekraïne en Rusland. De maandelijkse handelscijfers zijn beschikbaar tot en met augustus 2022. De analyse is uitgevoerd op basis van CBS-data inclusief quasi-doorvoer voor een zo goed mogelijke vergelijking tussen 2021 en 2022.

De export van landbouwgoederen naar Oekraïne zit na de annexatie van de Krim in 2014 door Rusland weer in een stijgende lijn: in 2021 exporteerde Nederland voor 375 mln. euro aan landbouwgoederen. De belangrijkste exportproducten zijn cacao en sierteelt. Het merendeel, 801 mln. euro, van de geëxporteerde goederen valt onder niet-landbouw. Oekraïne speelt met een aandeel van 0,3% een bescheiden rol in de totale Nederlandse landbouwexport en staat op de 32e plaats van bestemmingen.

In 2021 importeerde Nederland voor 26,4 mld. euro aan goederen uit Rusland. Hiervan is 25,9 mld. euro niet-landbouw (vooral minerale brandstoffen zoals olie en gas) (CBS, 2022b). Het overige deel betreft landbouwgoederen (figuur 8.1). In 2021 vormde vis de hoofdmoot (zoals bevroren kabeljauw en Alaskakoolvis). Naast de traditionele landbouwgoederen importeert Nederland ook kunstmest uit Rusland, circa 96 mln. euro in 2021. Met een aandeel van 0,6% in de totale Nederlandse landbouwimport speelt Rusland een kleine rol als leverancier. Rusland is de 44e leverancier van landbouwgoederen voor Nederland.

Naar aanleiding van de annexatie van de Krim in 2014 voerde de EU restrictieve maatregelen (sancties) in tegen Rusland. Rusland reageerde door tegensancties te nemen die de import van landbouw- en voedingsproducten uit onder meer de EU moesten bannen (OESO, 2022). Dit alles heeft een grote impact gehad op de export naar Rusland in de daaropvolgende jaren (figuur 8.1). In 2021 werd door Nederland voor ruim 1 mld. euro aan landbouwgoederen geëxporteerd naar Rusland. Dit is bijna een kwart minder dan in 2010. Sierteelt is met 344 mln. euro verreweg het grootste product. Met een aandeel van 1,0% in de totale Nederlandse landbouwexport staat Rusland op een bescheiden 18e plaats als bestemming.

In Rusland was er in 2022 geen grote verstoring van de landbouwproductie. De sancties tegen Rusland waren tot dusver niet gericht op de handel in landbouwproducten en kunstmest, maar veel internationale bedrijven, waaronder bedrijven die actief zijn in de landbouwsector, hebben wel hun betrokkenheid met Rusland verminderd. In figuur 8.2 zien we dat de Nederlandse import van landbouwgoederen uit Rusland sinds 2018 relatief stabiel is. De piek in maart 2022 is met name toe te schrijven aan een hogere importwaarde van Russische zonnebloemolie. Verderop in dit hoofdstuk (paragraaf 8.5) komt de import van zonnebloemolie zowel vóór als tijdens de oorlog aan bod.

Op de export van landbouwgoederen naar Oekraïne en Rusland heeft de oorlog weinig invloed gehad. Na de dip in maart 2022 waar de export daalde naar 6 en 56 mln. euro voor respectievelijk Oekraïne en Rusland, is de export in waarde bijna weer op hetzelfde niveau als vóór de oorlog (figuur 8.2); in volume is er wel een afname. Cacao en sierteelt zijn nog steeds de belangrijkste goederen met bestemming Oekraïne. Het gaat wel om kleine bedragen. De export in tabak heeft de grootste klap gehad. In 2021 was tabak nog het 3e grootste exportproduct naar Oekraïne. In 2022 is na april geen tabak meer geëxporteerd. Sierteelt blijft naar Rusland het belangrijkste landbouwproduct.

Voor mais is Nederland afhankelijk van invoer, want de eigen productie is bijlange na niet voldoende om in de Nederlandse behoefte te voorzien. Oekraïne is belangrijk voor onze invoer van veevoedergrondstoffen, maar speelt geen rol wat betreft mais voor menselijk voedsel (Berkhout et al., 2022b).

Binnen de EU was Nederland in 2021 (periode januari-augustus) de grootste maisimporteur uit Oekraïne. Spanje was van alle EU-landen de grootste maisimporteur (invoerwaarde 1,2 mld. euro; Eurostat, 2022). Nederland importeerde in januari-augustus 2021 voor een bedrag van 940 mln. euro aan mais, en 404 mln. euro (43% aandeel) daarvan kwam uit Oekraïne (figuur 8.3). Op grote afstand volgden toen Frankrijk, Duitsland, Brazilië en Roemenië als belangrijkste leveranciers van mais. Deze vijf landen waren samen goed voor 81% van de totale Nederlandse maisimport.

In de eerste acht maanden van 2022 zien we een verschuiving van de importstromen. De agressie van Rusland tegen Oekraïne ondermijnt sinds februari 2022 het vermogen van Oekraïne om gewassen te oogsten en te exporteren. Dat zorgt ervoor dat Nederland in de eerste acht maanden van 2022 handelde met andere maisleveranciers. De waarde van de Nederlandse maisinvoer uit Oekraïne kwam in de eerste acht maanden van 2022 uit op 249 mln. euro, bijna 40% minder dan in dezelfde periode een jaar eerder. De import uit Frankrijk, Duitsland en Brazilië is aanzienlijk gestegen in geldwaarde. Duitsland, Brazilië en Frankrijk werden daarmee belangrijker voor de Nederlandse import van mais, terwijl het Oekraïense aandeel bijna halveerde tot 20%.

Voor invoergewicht zijn er vergelijkbare verschuivingen in de invoerstromen. Uit een vergelijking tussen de importwaarde en -hoeveelheid blijkt dat dit bij Duitsland, Brazilië en Roemenië vooral een prijseffect was: in de eerste acht maanden van 2022 groeide de waarde harder dan de hoeveelheid. Dat prijseffect valt, weliswaar in mindere mate, ook terug te zien bij de import van mais uit Oekraïne.

Binnen de EU was Nederland in 2021 (periode januari-augustus) de grootste zonnebloemolie-importeur uit Oekraïne, gevolgd door Spanje en Italië. Spanje en Italië waren in 2021 minder afhankelijk van Oekraïense zonnebloemolie dan Nederland. Italië importeerde ook een hoge waarde aan zonnebloemolie uit Bulgarije en Hongarije (figuur 8.4). Nederland importeerde in januari-augustus 2021 voor 401,5 mln. euro aan zonnebloemolie, waarvan 349 mln. euro uit Oekraïne kwam (87% aandeel). Op grote afstand volgden toen Hongarije, Bulgarije, Rusland en Duitsland als belangrijkste leveranciers van zonnebloemolie. Deze vijf landen waren samen goed voor 98% van de totale Nederlandse zonnebloemolie-import.

In de eerste acht maanden van 2022 zien we een verschuiving van de importstromen. Nederland is dit jaar aanzienlijk minder afhankelijk van Oekraïne voor het leveren van zonnebloemolie. Ook Spanje verminderde de import van zonnebloemolie uit Oekraïne, in tegenstelling tot Italië en Frankrijk. De waarde van de Nederlandse zonnebloemolie-invoer uit Oekraïne kwam in de eerste acht maanden van 2022 uit op 194 mln. euro (figuur 8.5). Dat is 44% minder dan in dezelfde periode een jaar eerder, maar Oekraïne is nog steeds de belangrijkste leverancier. De importwaarde uit Rusland, Bulgarije, Hongarije en Duitsland is aanzienlijk gestegen. Deze landen werden daarmee belangrijker voor de Nederlandse import van zonnebloemolie, terwijl het Oekraïense aandeel terugviel van 87% tot 46%. Op basis van invoergewicht zien we vergelijkbare ontwikkelingen.

Al heel snel na het begin van de oorlog werd duidelijk dat de aanvoer van zonnebloemolie begon te stokken, met grote prijsstijgingen en een zoektocht naar alternatieven (zoals palmolie, sojaolie en kool- en raapzaadolie) tot gevolg. Producenten moeten daarom nu soms noodgedwongen de samenstelling van hun eindproducten, waar zonnebloemolie in was verwerkt, wijzigen (Huyghebaert, 2022). Op zich is zonnebloemolie prima door andere oliezaden te substitueren, maar door eerdere droogte en een verhoogde vraag naar biobrandstoffen was het aanbod in oliezaden al krap voordat de oorlog begon (Rabobank, 2022). In hoofdstuk 6 van deze publicatie wordt de prijsontwikkeling van de door Nederland geïmporteerde palmolie geanalyseerd.

Rusland is goed voor 15% van de wereldhandel in stikstofhoudende meststoffen en 17% van de wereldwijde export van kalimeststoffen. Wit-Rusland is goed voor nog eens 16% van het wereldwijde marktaandeel van kalimeststoffen. Nederland is voor 34% en 61% afhankelijk van Rusland en Wit-Rusland voor de import van respectievelijk stikstofhoudende meststoffen en kalimeststoffen (Glauber en Laborde, 2022).

In 2022 meer import in geldwaarde uit Rusland maar minder in volume dan vóór de oorlog Nederland importeerde in januari-augustus 2021 voor een bedrag van 45,4 mln. euro kunstmest uit Rusland. Daarmee betrok Nederland 9% van het ingevoerde kunstmest uit Rusland. Andere belangrijke leveranciers waren België, Duitsland en Israël. De waarde van de kunstmest-invoer uit Rusland kwam in de eerste acht maanden van 2022 uit op een recordhoogte van 85,7 mln. euro (figuur 8.6), 89% meer dan in dezelfde periode een jaar eerder. Dit is een prijseffect, het volume nam af. In de eerste acht maanden van 2022 steeg het Russische aandeel in de Nederlandse importwaarde van kunstmest naar 12%. Daarmee stak Rusland Israël voorbij en werd het de 3e grootste leverancier van kunstmest.

Bij de Nederlandse handel met andere landen is de prijsstijging niet evenredig: de invoerprijzen groeien harder dan de uitvoerprijzen en dat betekent een ruilvoetverslechtering ofwel welvaartsverlies voor Nederland (zie ook hoofdstuk 6). Sinds februari 2022 is er elke maand een ruilvoetverslechtering geweest in vergelijking met dezelfde maand een jaar eerder (CBS, 2022d). Ook bij de in- en uitvoer van landbouwgoederen zien we in 2022 een sterkere prijsstijging bij de import dan bij de export (zie hoofdstuk 2).

Ook in 2021, nog vóór de oorlog, was er sprake van een ruilvoetverslechtering, toen zelfs de grootste in elf jaar tijd (CBS, 2022e). Een oplopende inflatie was er al in de laatste maanden van 2021 en deze is verder versterkt door de oorlog in 2022. Los van de oorlog waren er in 2021 namelijk schaarse grondstoffen en problemen in de aanvoer (hoge containerprijzen) na een onverwacht snel herstel van de eerste coronapandemie (Ramaekers et al., 2022).

Dit maakt het relevant om de relatie tussen oplopende importkosten en afnemende exportverdiensten voor landbouwgoederen nader te analyseren, ook al zijn die gegevens nu alleen nog beschikbaar voor 2021. Aangezien de ruilvoetverslechtering in 2022 nog sterker is dan in 2021, geeft een analyse over 2021 namelijk ook inzichten voor 2022, de periode vanaf de oorlog in Oekraïne.

Analyse van de ontwikkelingen tussen 2020 en 2021 laat het volgende zien:
• Afnemende exportverdiensten per euro export van landbouwgoederen van 43 eurocent in 2020 tot 41 eurocent (zie ook Berkhout et al., 2022c). Omdat dit op nationaal niveau door het CBS wordt gemeten betekent dit per definitie een hoger importaandeel in de exportomzet. Lagere exportmarges zijn namelijk het spiegelbeeld van hogere importkosten per euro export. Zo betekent bijvoorbeeld 10 eurocent verdiensten per euro export bij de wederuitvoer van goederen dat er 90 eurocent aan import van goederen en diensten nodig was om die euro te exporteren.
• Een diepere analyse laat zien dat er verschillen zijn tussen landbouwproducten. De grootste afnemende exportmarges zijn te vinden bij levende runderen, kalveren en pluimvee, bewerkte vis en aardappelproducten met een 5 eurocent lagere exportmarge in 2021. Een grote groep landbouwgoederen zoals vlees, eieren, melk, kaas, maar ook brood-, rijst- en graanproducten heeft 4 eurocent marge ingeleverd in 2021. Geen enkel landbouwproduct had in 2021 een grotere exportmarge dan in 2020.
• In een verdere analyse is onderzocht wat nu precies de lagere exportmarges verklaart in termen van grootste prijsstijgingen aan de importkant. Uit de analyse blijkt dat met name granen, aardgas en bereid veevoer hebben geleid tot lagere exportmarges. Op enige afstand volgen oliehoudende zaden (zoals soja voor veevoer), aardolie en kunstmest als verklarende factoren. Omdat dit allemaal producten zijn die in 2022 verder in prijs zijn gestegen, vooral als gevolg van de oorlog in Oekraïne, is het te verwachten dat de exportmarges in 2022 verder onder druk zijn komen te staan. Pas in 2023 zijn hierover cijfers te geven.