Prijsontwikkelingen landbouwgoederen

Sinds 2021 stijgen de Nederlandse importprijzen (bij zowel landbouw als niet-landbouwgoederen) harder dan de exportprijzen en dat leidt tot een ruilvoetverslechtering. De algemene ruilvoetverslechtering in 2021 was zelfs de grootste in elf jaar tijd (CBS, 2022c) en in 2022 is dat niet verbeterd (CBS, 2022d, 2022e). Een ruilvoetverslechtering betekent een inkomensachteruitgang van de natie (FD, 2022).

Hoge voedingsprijzen zijn niet alleen een Nederlands, maar ook een wereldwijd fenomeen. Volgens de Food Price Index van de FAO was het hoogtepunt van de wereldwijde voedingsprijs in maart 2022, na de start van de oorlog in Oekraïne. Daarna is de wereldprijs geleidelijk gezakt naar het niveau van eind 2021, nog steeds 36% hoger dan in de periode 2014-2016 (FAO, 2022a).

Dit hoofdstuk beschrijft de prijsontwikkelingen van de vier grootste export- en importcategorieën van de Nederlandse landbouw (export alleen export van Nederlandse makelij)1 aan de hand van een belangrijk product dat kenmerkend is voor elke categorie. Bij ieder product wordt een uiteenzetting gegeven van de diverse factoren die invloed uitoefenden op het prijsniveau in 2022 ten opzichte van 2021 en eerdere jaren. De maandelijkse CBS-cijfers van de import- en exportstromen zijn geanalyseerd tot en met augustus 2022.

Avocado’s

Met een totale waarde van meer dan 8,6 mld. euro in 2021 is fruit in totaliteit het meest geïmporteerde landbouwproduct van Nederland. Daarbinnen is de avocado de afgelopen jaren in populariteit toegenomen, in 2021 was het het meest geïmporteerde fruit met een waardeaandeel van 7%. Nederland heeft zich steeds meer ontwikkeld tot de toegangspoort tot Europa voor elders geproduceerde avocado’s. Slechts 9% van alle Nederlandse import is bestemd voor de Nederlandse markt (CBS, 2021a). Peru is het belangrijkste land van herkomst en neemt sinds 2010 in belang toe. De afgelopen 5 jaar zit er een stijgende lijn in de importprijs van avocado’s. Werd er in 2018 nog gemiddeld 1,76 euro per kilo avocado’s betaald, in 2022 kost een kilo avocado’s 2,45 euro (figuur 6.1). Van 2021 tot 2022 neemt de avocadoprijs toe met 4%.

De stijgende prijs van avocado’s kan worden toegeschreven aan een verminderd aanbod van avocado’s uit Mexico, ‘s werelds grootste avocado-exporteur. Daarnaast stopt Chili, een andere avocado-exporteur, vroeger in het jaar met het exporteren naar Europa om zo beter de lokale markt te bedienen. Door een verminderd aanbod nemen de prijzen toe (AGF, 2022a). In Europese mediterrane landen als Spanje en Italië is er een opkomende belangstelling voor lokaal geteelde avocado’s (AGF, 2022b). Door ongunstige weersomstandigheden in 2022 valt het avocadoaanbod uit deze mediterrane landen dit jaar echter tegen.

De prijsstijging van avocado’s bleef echter beperkt tot 4%. Door het herstel van de wereldeconomie aan het einde van de coronapandemie zitten de transportprijzen op een blijvend hoger niveau dan pre-corona (Ministerie van Infrastructuur, 2022; Yilmazkuday, 2022; Business Insider, 2021). De gestegen brandstofprijzen zijn in het nadeel van Peru in de bediening van het verre Europa wat de prijs van Peruaanse avocado’s, ondanks het globale avocadotekort, onder druk zet. De Peruaanse avocado neemt weliswaar toe in prijs, maar dient ook te concurreren met avocado’s van landen dichter bij de Europese markt. De brandstofprijzen zijn in het voordeel van productielanden dichterbij huis: de Europese markt importeert steeds meer avocado’s van opkomende productielanden dichterbij huis zoals Marokko, Slovenië of Israël (AGF, 2022c).

Oliën en vetten (zie paragraaf 4.6 voor een overzicht) waren in 2021 met een waarde van 7,6 mld. euro de tweede grootste importcategorie van landbouwproducten. Palmolie dient als grondstof voor ontelbaar veel producten zoals margarine, pindakaas, chips, soepen, sauzen, maar ook diervoeders en biodiesel. Met een waarde van meer dan 1,7 mld. euro in 2021 is palmolie een belangrijk importproduct voor Nederland. Van de importwaarde komt 84% uiteindelijk weer in het buitenland terecht, al dan niet na verwerking tot nieuwe producten in Nederland (CBS, 2021b). De prijs van palmolie nam tot 2019 licht af, wat mogelijk samenhangt met een periode van schaalvergroting bij palmolie-producerende landen. Zo werd de palmolieproductie in Indonesië tussen 2000 en 2018 verzesvoudigd (Wageningen University & Research, 2021). Vanaf 2020 zit er juist een flinke stijging in de prijs van een kilo palmolie, van 2019 tot 2022 nam de prijs toe met 108% van 0,51 euro per kilo in 2019 naar 1,05 euro per kilo in 2022 (figuur 6.2).

Palmolie wordt onder andere uit Maleisië, Papoea-Nieuw-Guinea en Indonesië geïmporteerd. In 2018 maakte Indonesië, ‘s werelds grootste exporteur van palmolie, bekend dat er gedurende 3 jaar geen nieuwe palmolieplantages mochten worden aangelegd (WWF, 2018). Door nieuwe plantages tijdelijk te verbieden, creëert het land tijd om de planning en het beheer van de plantages opnieuw te bekijken en te verbeteren (Wageningen University & Research, 2022a). Het verbod leidde tot een rem op de schaalvergroting en het aanbod van palmolie, waardoor de prijs van palmolie begon toe te nemen. In april 2022 voerde Indonesië daarnaast tijdelijk een exportverbod in van palmolie en afgeleide producten (IFPRI, 2022; Business Insider, 2022) om zo voedselschaarste te voorkomen en palmolie betaalbaar te houden voor de eigen bevolking. In mei 2022 werd dit verbod weer opgeheven (Vakblad Voedingsindustrie, 2022). Het is aannemelijk dat dit tijdelijke exportverbod ook heeft bijgedragen aan een stijging van de palmolieprijs (Nieuwe Oogst, 2022a).

Een andere oorzaak voor de toename van de prijs is de vermindering van het totale aanbod van plantaardige oliën op de markt, zoals zonnebloemolie. Door de oorlog in Oekraïne is er een krappe markt voor zonnebloemolie, wat ook de prijs van palmolie door een hogere vervangingsvraag opstuwt (Nieuwe Oogst, 2022a). Tot slot zullen ook de gestegen brandstofprijzen en transporttarieven geleid hebben tot een hogere prijs van palmolie.

Wijn

Dranken zijn de derde grootste importcategorie van landbouwproducten met een waarde in 2021 van 5,3 mld. euro. De import van wijn had hierin een aandeel van 27%. De gemiddelde importprijs van alle soorten wijn gezamenlijk voor een liter wijn komt in 2022 voor het eerst boven de 3 euro per liter uit. De prijs van een liter wijn stijgt met 14% van 2,81 euro per liter in 2021 naar 3,20 euro per liter in 2022 (figuur 6.3).

Er is internationaal een toegenomen vraag naar grondstoffen, wat leidt tot tekorten aan papier, karton en glas. Dit werkt ook door in de prijs van wijn, evenals de gestegen transportkosten. De transportkosten zijn enerzijds toegenomen door hogere brandstofkosten als gevolg van de oorlog in Oekraïne, maar ook door de mondiaal toegenomen transportvraag na de uitbraak van de coronapandemie wat ook heeft geleid tot een toename van de transportkosten.

Een andere oorzaak voor de prijsstijging van wijn zijn de veranderende klimaatomstandigheden, welke leiden tot steeds meer extreem weer. Zoals extreme nachtvorst in het voorjaar van 2021. Extreem weer leidde in 2021 tot een lagere oogst van wijndruiven in Europese wijnlanden als Spanje, Italië en Frankrijk (Expertisecentrum Voedingsmiddelenindustrie, 2021). Dergelijke omstandigheden leiden in toenemende mate tot tekorten van bekende wijnrassen als Cabernet en Merlot, waardoor de gemiddelde wijnprijs omhoog gaat. Uiteraard is de impact van het klimaat op de druiven afhankelijk van het ras. Zuid-Amerikaanse landen en Nieuw-Zeeland hebben beperkte wijnvoorraden, wat ook bijdraagt aan de krapte op de wijnmarkt en de wijnprijs beïnvloedt.

Sojabonen

Oliehoudende zaden en vruchten vormden met een waarde van bijna 5 mld. euro de vierde grootste landbouwcategorie. De import van sojabonen had hierin het grootste aandeel met 37%. In zowel 2021 als in 2022 importeerde Nederland voor meer dan 1,8 mld. euro aan sojabonen. De prijs van sojabonen is tussen 2012 en 2020 gestaag afgenomen. Vanaf 2020 neemt de prijs van sojabonen per kilo echter flink toe. Van 2021 naar 2022 neemt de prijs met 38% toe van 0,44 euro per kilo naar 0,60 euro per kilo (figuur 6.4). Vergeleken met 2018 is de stijging zelfs 74%. Brazilië is de grootste leverancier van sojabonen voor Nederland (CBS, 2022f). Ondanks de sterk gestegen prijs van sojabonen, importeerde Nederland in 2021 2% meer kilo’s sojabonen uit Brazilië dan in 2020. De import van sojabonen uit Brazilië was in 2021 de grootste ooit gemeten, de reden was de afname van de import uit de VS. Dit record heeft te maken met zowel een hoge invoerhoeveelheid als een hoge kiloprijs.

De prijs van sojabonen is de afgelopen jaren sterk toegenomen door een krappe markt. Vanuit de Verenigde Staten, een andere grote speler op de wereldmarkt voor soja, werd in 2021 bekendgemaakt dat er minder hectaren sojabonen ingezaaid waren dan de handel verwachtte. Daarnaast is er een sterk toegenomen vraag naar soja in China (CBS, 2022g). Aangedreven door het herstel van de varkenspest wil China de eigen varkensstapel weer opbouwen en daarvoor is soja nodig (FoodAgriBusiness, 2021). Tegelijk wil China de hoeveelheid soja in veevoer langzaam afbouwen vanwege de oplopende kosten (HLM, 2022).

Ook ongunstige weersomstandigheden als aanhoudende droogte in Zuid-Amerika in het begin van 2022 in onder andere Argentinië, Brazilië en Paraguay en daardoor lagere oogsten, leidden tot fors hogere sojanoteringen (Melkveebedrijf, 2022). Tot slot zorgen ook de hogere transportkosten voor een hogere sojaprijs.

Snijbloemen

De grootste exportcategorie in de Nederlandse landbouw is de sierteelt met een uitvoerwaarde van bijna 12 mld. euro in 2021. Snijbloemen waren goed voor haast 30% (3,5 mld. euro) van deze uitvoerwaarde. Er is een lichte exportprijsstijging te zien van 5% bij snijbloemen van 2021 naar 2022 van gemiddeld 0,42 euro per stuk naar 0,44 euro per stuk (figuur 6.5).

Kwekers in Nederland leveren fors minder snijbloemen als gevolg van gestegen gas- en transportprijzen. Door de gestegen gasprijzen verwarmen kwekers hun kassen minder waardoor de kassen kouder of niet verwarmd zijn en er dus minder bloemen- en planten groeien. Per tuinder zijn de problemen als gevolg van de energiecrisis echter verschillend, afhankelijk van het type energiecontract. Naast gestegen energieprijzen, zijn ook de prijzen voor kunstmest en gewasbescherming gestegen.

De eerste maanden na de corona-uitbraak stegen de prijzen van snijbloemen. Gedurende de coronacrisis waren er minder vliegbewegingen, wat leidde tot een daling van luchtvrachtcapaciteit en een toename van de luchtvrachtkosten. Door een verlaagde import van buitenlandse bloemen gedurende de coronapandemie steeg de vraag naar Nederlandse bloemen, waardoor de prijs van de Nederlandse snijbloem toenam. Veel snijbloemenbedrijven konden met deze hogere prijs de al gestegen energieprijs betalen (Wageningen University & Research, 2022b). De prijzen voor de luchtvracht zijn verder gestegen door de toegenomen brandstofprijzen als gevolg van de oorlog in Oekraïne (Nieuwe Oogst, 2022b).

Daarnaast zijn er ook factoren die de stijging van de bloemenprijs afremmen. De Nederlandse bloem concurreert met bloemen uit een warmer klimaat. Landen als Kenia en Ethiopië kunnen op grotere schaal ten een lagere kostprijs bloemen van goede kwaliteit produceren (Wageningen University & Research, 2015; Rabobank, 2022a). Bijna de helft van de Keniaanse bloemen wordt naar Nederland geëxporteerd (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2022). Om te concurreren met de prijs van buitenlandse bloemen, zal de prijs van de Nederlandse snijbloem dus relatief laag moeten blijven. Tot slot is de snijbloem, in tegenstelling tot voedsel, een luxeproduct. Het huidige inflatiepeil geeft zorgen over continuïteit in de afzet van bloemen en planten. (Wageningen University & Research, 2022b). De consument zal een bepaalde maximale prijs willen betalen, wat verder zorgt voor de begrenzing van de snijbloemenprijs.

Pluimveevlees

De totale export van pluimveevlees was goed voor ruim 1,3 mld. kilo en een waarde van ruim 2,4 mld. euro. De prijs van pluimveevlees is met name na 2020 sterk toegenomen door doorberekenen van een sterke toename van de prijs van mengvoer (Nieuwe Oogst, 2021). Voerkosten maken in de pluimveesector 60% tot 70% uit van de totale kosten (Wageningen University & Research, 2022c). In het najaar van 2020 begonnen daarnaast zowel energierijke als eiwitrijke grondstoffen, zoals soja, in prijs te stijgen vanwege tegenvallende oogsten in Rusland, Europa en Amerika. Dit leidde tot een krappere markt van bulkproducten van veevoer, zoals sojaschroot, maïs en granen, maar ook tot een krappere markt van bietenpulp, zonnepitschroot en citruspulp.

De oorlog in Oekraïne door het binnenvallen van Rusland in februari 2022 speelt ook een rol bij de aanhoudende stijging van de pluimveevleesprijs. Oekraïne was voor de oorlog een grote exporteur van pluimveevlees naar de Europese Unie (European Commission, 2022). Na Brazilië en Thailand, importeerde de Europese Unie het meeste pluimveevlees uit Oekraïne (Reuters, 2022). De export vanuit Oekraïne is in aanloop naar de tijdelijke opheffing van tariefheffingen en quota per 4 juni jl. sterk gestegen. Nederland is daarnaast sterk afhankelijk van Oekraïne voor de import van mais voor veevoer, vooral voor de biologische sector omdat Oekraïne als één van de weinige landen gmo-vrij voer produceert. Door de oorlog in Oekraïne is er onder andere ook een krappe markt aan granen en maïs, wat bijdraagt aan de stijgende veevoerprijzen (Rabobank, 2022b).

Een laatste belangrijke factor is de vogelgriep. De vogelgriep slaat sterker dan ooit toe in Europa. Anders dan voorheen, heerst vogelgriep nu jaarrond. In 2022 waren er diverse uitbraken van vogelgriep, waarbij miljoenen vogels geruimd zijn (NVWA, 2022). De vogelgriep zorgt voor een krapte op de pluimveemarkt, waardoor de pluimveeprijs toeneemt (FAO, 2022b).

Bovenstaande factoren leiden gezamenlijk tot een stijging van de pluimveeprijs. In 2020 kostte een kilo pluimveevlees 1,57 euro (figuur 6.6). In 2022 kost een kilo pluimveevlees 2,22 euro, een stijging van 41%.

Goudse kaas was in 2021 het meest geëxporteerde zuivelproduct, met name naar Duitsland, met een totale waarde van 1,3 mld. euro. De exportprijs van een kilo Goudse kaas is vooral het afgelopen jaar sterk gestegen. Van 2021 naar 2022 nam de prijs met 28% toe van 3,95 euro per kilo naar 5,06 euro per kilo (figuur 6.7). Over de afgelopen 5 jaar is de prijs zelfs met meer dan 35% toegenomen.

De toegenomen prijs van Goudse kaas is het gevolg van een historisch hoge melkprijs (ZuivelNL, 2022). Het kleinere aanbod wereldwijd van melk bij een sterk gestegen vraag naar zuivel stuwde de prijzen omhoog, (Wageningen University & Research, 2022b en 2022d). Melkveehouders kampen daarnaast met hoge voer-, kunstmest- en energiekosten, vooral als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Met name de prijs van krachtvoer is sterk toegenomen. De hoge kosten zijn in 2022 echter verrekend in de melkprijs en de hiermee gerealiseerde opbrengsttoename is ruimschoots voldoende om de sterk gestegen kosten van met name voer, kunstmest, energie, gebouwen en machines te compenseren (Wageningen University & Research, 2022d).

In grote exportregio’s als Nieuw-Zeeland en Australië bleef de melkproductie in 2022 achter door ongunstige weersomstandigheden (Rabobank, 2022c). De melkproductie nam ook af in andere grote exporterende regio’s. In Nederland is de melkproductie in 2022 zeer licht, met 1%, toegenomen (CBS, 2022i). De grootste zeven exporterende regio’s lieten tussen 2021 en 2022 voor het eerst sinds 2016 een forse krimp zien (Rabobank, 2022d). Dit zorgde voor een toename van de wereldmarkt van melk. De melkprijs wordt verder gestuwd door de strijd om melk door zuivelverwerkers (Rabobank, 2022c).

De daling van de globale melkproductie en een afnemend melkaanbod in West-Europa heeft de Nederlandse kaasproductie onder druk gezet en mede gezorgd voor een toenemende kaasprijs (Nieuwe Oogst, 2022c). Zo is de Nederlandse productie van fabriekskaas in de eerste tien maanden van 2022 3,5% lager dan in dezelfde periode in 2021 (CBS, 2022j). Gestegen energietarieven en financieringskosten bij melkverwerkers zorgen dat er minder melk naar de productie van kaas gaat (FoodAgriBusiness, 2022). Rijpingshallen, nodig voor de productie van kaas, zijn grootverbruikers van stroom voor het conditioneren van lucht en regelen van de luchtvochtigheid en temperatuur (De Rijnpost, 2022). Deze gestegen energietarieven werken door in kaasprijs.

Diverse factoren zorgen voor blijvende onzekerheid op de zuivelmarkt. Zo is de Chinese import van melk onzeker en als gevolg van Chinese lockdowns zijn consumentenbestedingen gedrukt. Stijgende rentetarieven om inflatie te beperken zorgen voor een hogere kostenpost voor landbouwbedrijven (Rabobank, 2022c) en een hoge koers van de dollar zorgt voor een zwakkere koers van de euro, wat in het eurogebied zorgt voor hogere grondstofprijzen. Tot slot is er een hoge onzekerheid over de impact van de inflatie op het koopgedrag van de consument (Rabobank, 2022d).

Groenten zijn de vierde grootste exportcategorie van landbouwproducten met een totale exportwaarde in 2021 van 7,3 mld. euro. Tomaten hadden hierin een aandeel van 14%. De prijs van een kilo tomaten neemt de afgelopen jaren redelijk stabiel toe. In 2022 zien we in de eerste acht maanden een lichte prijsstijging (4%) ten opzichte van 2021 van 1,78 euro per kilo naar 1,86 euro per kilo (figuur 6.8).

Tomaten groeien in Nederland in verwarmde en soms verlichte kassen. De gestegen prijs van aardgas heeft een flink nadelig effect op tuinders zonder vast energiecontract. De glastuinbouw heeft het hoogste aandeel gasverbruik van de landbouw en dat betekent ook voor tomaten dat de energieprijs veel invloed op de bedrijfsvoering heeft (CBS, 2022h). Dit ligt anders bij tuinders met en vast contract hebben voor aardgas met lage tarieven, terwijl ze energie opwekken tegen een hoog tarief met een warmtekrachtkoppeling (wkk). Een deel van de glastuinbouwbedrijven zonder wkk of andere bronnen voor een duurzame energievoorziening konden minder flexibel reageren op de stijgende kosten (Wageningen University & Research, 2022d). Door gestegen gasprijzen hebben telers hun teelt moeten aanpassen; minder energiegebruik, zoals geen of minder intensief belichten in de wintermaanden, minder warmte en minder CO2-gift. Dit heeft gezorgd voor verschuivingen van het afzetmoment naar het tweede en derde kwartaal van het jaar. Door bijzonder goede weersomstandigheden in 2022 en een demping van het volume, door bovenstaande maatregelen, bleven de opbrengstprijzen voor telers op niveau. Het virus ToBRFV heeft daarnaast gezorgd voor een lager aanbod tomaten. Het lagere aanbod zorgde ook voor een stijging van de tomatenprijs (GVA, 2022).

Bovendien heeft een verschuiving van kilotomatenproductie naar het fijnere segment, zoals cherrytomaten, gezorgd voor een hogere exportwaarde per kilogram.

Er zijn ook enkele factoren die ervoor zorgen dat de tomatenprijs minder hard stijgt. Nederland had in 2022 een relatief warme zomer en een relatief warm najaar. In juni waren de temperaturen en zonuren bovengemiddeld (AGF, 2022d). Het relatief warme klimaat in het najaar zorgt ervoor dat sommige tuinders minder gas gebruiken voor verlichting en verwarming van kassen (Groenten nieuws, 2022), waardoor kosten worden bespaard (Groenten & Fruit Actueel, 2022). Ook zijn er tuinders die de tomatenplanten langer laten staan dan gebruikelijk, waardoor er door het relatief warme klimaat nog enkele tomaten kunnen groeien en er in het najaar van 2022 dus een verlengd aanbod van tomaten is. Hoge aangevoerde volumes en lagere prijzen in de zomer zijn niet ongebruikelijk, aangezien dit het hoogseizoen van de tomaten is (AGF, 2022d). Het is echter afwachten hoe de prijzen zich in de wintermaanden gaan ontwikkelen nu verwarmde en belichte teelt vaak niet meer rendabel is (GVA, 2022).

Tot slot concurreert de Nederlandse tomaat ook met het aanbod van tomaten uit andere landen. Door de energiecrisis staat de opgebouwde jaarrond afzetmarkt van Nederland onder druk. De export van onder andere Marokkaanse tomaten naar landen binnen de Europese Unie neemt toe (Rabobank, 2021). Concurrentie met andere landen, zoals ook bijvoorbeeld Spanje, is een andere remmende factor voor de Nederlandse tomatenprijs.