De handel van Nederland met Oekraine

De Russische inval in Oekraïne heeft voornamelijk gevolgen voor de productie- en exportcapaciteit van Oekraïne. Zo ligt een aanzienlijk deel van de Oekraïense landbouwgrond bezaaid met mijnen. Ook beperkt een tekort aan mankracht het oogsten en zaaien van gewassen. Daarnaast zijn productie- en exportfaciliteiten en andere infrastructuur doelwitten van het Russische leger, met als doel het verdienmodel van Oekraïne flinke schade aan te brengen (Blankestijn, 2023; Méheut, 2023; The Economist, 2023a). In Rusland is geen grootschalige verstoring van de productie- en exportcapaciteit. Wel heeft Rusland te maken met handelssancties van de Europese Unie en andere landen (OESO, 2022). Desondanks weten Russische boeren de wereldmarkt nog deels te bedienen met landbouwgoederen (Blankestijn, 2023; The Economist, 2023b). Voor bijvoorbeeld kunstmest geldt dat de aanwezige sancties handelaren kunnen afremmen om te importeren uit Rusland of Wit-Rusland vanwege hogere kosten, zoals reglementen van banken, hogere verzekeringskosten of angst voor financiële sancties (Hebebrand en Glauber, 2023).

Dit hoofdstuk analyseert de Nederlandse handelsstromen van landbouwgoederen en voedingsmiddelen met Oekraïne en Rusland. De aandacht gaat vooral uit naar de omvang en samenstelling van de twee grootste handelsstromen: de invoer van landbouwgoederen uit Oekraïne en de uitvoer van landbouwgoederen naar Rusland. In bijlage 6 staat de gehele handel in landbouwgoederen met de twee landen gekwantificeerd.

Dit hoofdstuk bouwt voor op eerdere analyses over de Nederlandse landbouwhandel met Oekraïne en Rusland (zie Creemers et al., 2023). Het jaar 2021 dient als vergelijkingsjaar wanneer ingezoomd wordt op de oorlogsjaren 2022 en 2023. Daarbij moet wel aangemerkt worden dat ook 2021 geen regulier jaar was, aangezien de coronapandemie leidde tot wereldwijde verstoringen in productieketens.

De uitvoerwaarde van landbouwgoederen naar Rusland is met ruim een derde afgenomen sinds 2010 (figuur 6.1). Dit hangt voor een groot deel samen met de economische sancties die Rusland en westerse landen elkaar oplegden in 2014 (OESO, 2022), waaronder Russische handelsrestricties voor landbouwgoederen (RVO, 2016; Europese Commissie, 2023). Veel internationale bedrijven –inclusief bedrijven actief in de agribusiness – hebben sindsdien hun betrokkenheid in Rusland verminderd (OESO, 2022), al blijft de uitvoerwaarde van landbouwgoederen de laatste jaren stabiel. In 2023 exporteerde Nederland naar schatting voor 838 mln. euro aan landbouwgoederen naar Rusland. Daarmee waren de landbouwgoederen in 2023 verantwoordelijk voor 34% van de totale Nederlandse uitvoerwaarde naar Rusland. Bijna een derde van de uitvoerwaarde landbouwgoederen naar Rusland in 2023 betrof wederuitvoer. De invoerwaarde van Russische landbouwgoederen nam toe sinds 2010, maar niet enorm. In 2023 importeerde Nederland landbouwgoederen uit Rusland ter waarde van 151 mln. euro. De totale goederenimport uit Rusland bestaat voornamelijk uit niet-landbouwproducten zoals minerale brandstoffen (zie ook Creemers et al., 2023).

In de periode 2010-2023 is wel een forse groei te zien van de Nederlandse invoer van landbouwgoederen uit Oekraïne. Het associatieakkoord tussen de EU en Oekraïne is in 2011 onderhandeld om de politieke en economische samenwerking tussen de twee partijen te bevorderen. De handelsafspraken zijn apart in het akkoord opgenomen als een Deep and Comprehensive Free Trade Agreement. De EU past die afspraken toe sinds 1 januari 2016 (Europese Commissie, z.d.). Ten opzichte van 2010 was de invoerwaarde uit Oekraïne in 2023 bijna 6,5 keer groter. In 2021 – het jaar voor de Russische inval in Oekraïne – was de invoerwaarde van landbouwgoederen zelfs 9 maal zo groot. De oorlog heeft ervoor gezorgd dat de importwaarde van landbouwgoederen uit Oekraïne afnam naar een geschatte 1.137 mln. euro in 2023. Ook de uitvoerwaarde van Nederlandse landbouwgoederen naar Oekraïne nam in 2023 toe sinds 2010: van 211 mln. naar 370 mln. euro. De totale goederenexport naar Oekraïne bestaat hoofdzakelijk uit niet-landbouwgoederen (zie ook Creemers et al., 2023). Zesentwintig procent van de uitvoerwaarde landbouwgoederen in 2023 betrof wederuitvoer. Op de export van landbouwgoederen naar Oekraïne heeft de oorlog weinig invloed gehad.

Tabel 6.1 toont de belangrijkste landbouwgoederen qua waarde per handelsstroom voor zowel Rusland als Oekraïne. In deze tabel staat het aandeel van de specifieke producten in de totale landbouwhandel uit beide landen, evenals het aandeel van het specifieke product uit beide landen in de totale Nederlandse handelswaarde van dat product. Dit laatste aandeel zegt iets over hoe belangrijk beide landen zijn als leverancier/afnemer van die specifieke producten voor Nederland.

Zonnebloemolie was met 519 mln. euro in 2021 het meest ingevoerde landbouwproduct uit Oekraïne in waarde: 32% van de importwaarde aan landbouwgoederen uit Oekraïne betrof dit type olie. Daarmee was Oekraïne onze belangrijkste leverancier van zonnebloemolie: 84% van alle door Nederland geïmporteerde zonnebloemolie kwam uit Oekraïne. Het grootste deel (84%) van de zonnebloemolie uit Oekraïne kwam uiteindelijk in het buitenland terecht: direct via wederuitvoer of na verdere verwerking in Nederland. De oorlogsjaren hebben een grote impact gehad op deze invoer uit Oekraïne. In 2023 voerde Nederland nog maar een waarde van 149 mln. euro aan zonnebloemolie uit Oekraïne in, 71% minder dan twee jaar eerder (tabel 6.1). Daarmee werd Nederland aanzienlijk minder afhankelijk van Oekraïne voor het leveren van zonnebloemolie, al is Oekraïne in 2023 toch nog de belangrijkste leverancier.

De invoer van mais uit Oekraïne nam in die periode (2023 ten opzichte van 2021) ook af, maar minder fors dan de invoer van zonnebloemolie. Ongeveer een derde van de Nederlandse landbouwimport uit Oekraïne betrof mais. Deze mais is niet bedoeld voor menselijke consumptie, maar dient als veevoergrondstof voor koeien, varkens en kippen (Berkhout et al., 2022a; CBS, 2022; Walters, 2023). Van alle EU-landen was Nederland de grootste maisimporteur uit Oekraïne (CBS, 2022). Bijna 70% van de mais uit Oekraïne kwam uiteindelijk in het buitenland terecht. Gezaagd hout, brandhout en vis waren in 2021 de belangrijkste agrarische invoerproducten uit Rusland. Met name kabeljauw en de Alaska koolvis waren in trek. Het importpakket ziet er in 2023 wel anders uit. Naast vis importeerde Nederland relatief veel sojaschroot en plantaardig veevoer uit Rusland. De import van hout en houtproducten vanuit Rusland wordt beperkt als gevolg van de sancties die de EU aan Rusland heeft opgelegd als reactie op de inval in Oekraïne (NVWA, z.d.; Europese Raad, (2024).

Alhoewel de uitvoerwaarde ten opzichte van 2021 afnam, blijven snijbloemen het belangrijkste Nederlandse landbouwexportproduct naar Rusland.3 Het Nederlandse exportpakket van landbouwgoederen naar Rusland bestond in 2023 voor 27% uit snijbloemen en 8% uit zaaigoed. De landbouwexport naar Oekraïne is meer gevarieerd: in 2021 bestond de top drie uit snijbloemen (aandeel van 9%), chocolade (aandeel van 7%) en kaas (aandeel van 7%). Cacaopasta was in 2023 het belangrijkste Nederlandse exportproduct naar Oekraïne (aandeel van 13%).

Tabel 6.1a Belangrijkste landbouwgoederen voor de handel met Nederland

Tabel 6.1b Belangrijkste landbouwgoederen voor de handel met Nederland

De exportverdiensten lopen terug, vooral van de sierteelt

Om te bepalen wat Nederland verdiende aan de export van landbouwgoederen naar Rusland en Oekraïne, wordt op de bruto exportwaarde het verbruik van de benodigde ingevoerde goederen en diensten in mindering gebracht. In 2021 verdiende Nederland 455 mln. euro aan de uitvoer van landbouwgoederen naar Rusland, zie tabel 6.2. De exportverdiensten van landbouwgoederen naar Oekraïne bedroegen 153 mln. euro. Voorlopige cijfers van 2022 geven aan dat de exportverdiensten afnamen tijdens het eerste jaar van de oorlog tot respectievelijk 346 en 110 mln. euro. De exportverdiensten cijfers van 2023 zijn op dit moment nog niet beschikbaar. De productgroep met de hoogste uitvoerwaarde is niet per definitie de productgroep met de meeste exportverdiensten.

In 2021 bestond de top drie van landbouwgoederen met de hoogste verdiensten aan de export naar Oekraïne uit: sierteelt (43 mln. euro), cacao en bereidingen (27 mln.), en zuivel en eieren (18 mln.). Deze laatste categorie omvat – in dit geval – voornamelijk kaas en bevruchte eieren. De verdiensten aan de cacao export naar Oekraïne zijn in 2022, het eerste oorlogsjaar, gedaald naar 18 mln. euro. Ook voor sierteelt is een daling in exportverdiensten zichtbaar. Voor beide productgroepen is dat een flinke daling ten opzichte van een jaar eerder, waardoor ze elkaar in 2022 evenaren qua exportverdiensten.

Nederland verdiende met de export naar Rusland in 2021 het meest aan sierteeltproducten, namelijk 203 mln. euro. Oliehoudende zaden en vruchten, en cacao en bereidingen volgen op gepaste afstand met respectievelijk 37 en 28 mln. euro aan exportverdiensten. In 2022 namen de verdiensten van deze twee laatste twee groepen licht af. De verdiensten aan de sierteeltexport zijn juist sterk afgenomen. In 2022 liepen de exportverdiensten terug naar 133 mln. euro.

Tabel 6.2 Nederlandse verdiensten aan export van landbouwgoederen naar Rusland en Oekraïne

Op 22 juli 2022 werd een akkoord bereikt over de opheffing van de Russische blokkade van Oekraïense havens, dankzij het Zwarte Zee-graaninitiatief ook wel bekend als de graandeal. Hierdoor was het weer mogelijk om via de zee agrarische producten te vervoeren. Bijna een jaar later – op 17 juli 2023 –stapte Rusland uit het graanakkoord, omdat volgens Rusland niet aan de voorwaarden van het akkoord werd voldaan. Hierdoor werd het voor Oekraïne weer een stuk lastiger om graan via de zee te exporteren (Europese Raad, 2023b).

Het vervoeren van landbouwgoederen via de EU is overigens niet zonder controverse. In Midden-Europa leidden silo’s vol met de Oekraïense oogst – in afwachting van verkoop – tot lagere prijzen voor de boeren in landen in de nabijheid zoals Polen en Hongarije (The Economist, 2023c). Als gevolg van onvrede in onder andere deze landen werden in april 2023 tijdelijke handelsbeperkingen opgelegd binnen de EU aan de export van Oekraïens graan en oliehoudende zaden. De EU-maatregel is vanaf medio september niet meer van kracht, maar Polen en Hongarije kozen voor nationale maatregelen tegen de invoer uit Oekraïne wegens ‘oneerlijke concurrentie’ ten opzichte van de lokale boeren (Kuypers, 2023; Van de Wiel, 2023; Liboreiro, 2024). Nationale maatregelen zijn binnen de EU echter niet acceptabel. Op dit moment stelt de Europese Commissie voor om alle boeren financieel tegemoet te komen door voor het jaar 2024, onder specifieke voorwaarden, af te zien van verplichte braaklegging (uit duurzaamheidsoverwegingen) van hun land (EC, 2024).

Uit figuur 6.4 blijkt dat de Nederlandse invoer van landbouwgoederen uit Oekraïne niet heel divers is. Vier productgroepen (graan, natuurlijke vetten en oliën, oliehoudende zaden en vruchten en vlees) zijn verantwoordelijk voor bijna de gehele invoerwaarde van landbouwgoederen.

Sinds mei 2022 is Nederland ook eieren uit Oekraïne gaan importeren (zie figuur 6.5 en ‘overig’ in figuur 6.4). Het heeft te maken met het eerdergenoemde besluit van 30 mei 2022 van de Europese Unie om geen invoerheffing meer te heffen op eieren uit Oekraïne, om zo het land financieel te steunen (Europese Raad, 2022). Zonder controverse is dit besluit niet, omdat de productieomstandigheden aldaar niet voldoen aan de Nederlandse en Europese wettelijke eisen voor de productie van eieren (Galama et al., 2020; Timmer, 2023; WUR, 2023). In 2022 was Nederland de derde bestemming van Oekraïense eieren binnen Europa, wat neerkomt op 7 mln. eieren (1,4% van de totale Nederlandse eierenimport) (CBS, 2023). De geïmporteerde eieren komen overigens niet als tafelei in de Nederlandse supermarkt terecht, maar worden door voedingsmiddelenbedrijven verwerkt bij het maken van koekjes, pasta en sauzen (Timmer, 2023).

Na het begin van de oorlog is de eierprijs flink gestegen: met name in de tweede helft van 2022 en de eerste helft van 2023. Daarvoor zijn twee belangrijke redenen te noemen: duurder kippenvoer – veroorzaakt door de verstoorde graanexport vanuit Oekraïne – en de wereldwijde vogelgriep waardoor veel kippen kwamen te overlijden of geruimd moesten worden (CBS, 2023; Van de Wall, 2023).

We kunnen bij analyses onderscheid maken tussen nominale en reële prijzen. Nominale prijzen betreffen de feitelijke prijzen, zoals deze ook worden waargenomen door het CBS en in dit hoofdstuk worden gepresenteerd. Voor een goede vergelijkbaarheid is het echter van belang om de ontwikkeling van de reële prijzen in het achterhoofd te houden. We spreken van reële prijzen wanneer gecorrigeerd is voor inflatie.

De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) toont in de Food Price Index de maandelijkse ontwikkeling van wereldmarktprijzen van voedselproducten. De index bestaat uit het gemiddelde van vijf prijsindices van belangrijke productgroepen, gewogen naar de gemiddelde exportaandelen van elk van de groepen gedurende de periode 2014-2016. De FAO maakt hierbij ook een onderscheid tussen nominale en reële prijzen.

Figuur 6.2 toont de ontwikkeling van de voedselprijzen sinds 2010. De internationale voedselprijzen zijn sinds 2020 sterk gestegen. Belangrijke redenen hiervoor zijn de verstoringen in de wereldhandel als gevolg van de coronacrisis, de gestegen energiekosten, en productspecifieke oorzaken zoals de uitbraak van de varkenspest in China (Berkhout et al., 2022b). Tegelijkertijd zien we ook een daling van de prijzen gedurende 2023, tot een niveau dat in de buurt komt van de prijzen in 2021.

In figuur 6.3 zijn de reële prijsindices van de vijf onderliggende productgroepen afzonderlijk weergegeven (dus inclusief inflatie). Wanneer we de mondiale prijzen van september 2023 vergelijken met die van januari 2020, dan is de prijs van suiker het meest gestegen. Maar ook de prijzen van alle andere productgroepen zijn in deze periode omhooggegaan. De meest in het oog springende is de prijsontwikkeling van oliën en vetten. Hoewel die prijs van tevoren al opliep, steeg de prijs van oliën tot grote hoogten net na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022, om vervolgens weer te normaliseren. Een vergelijkbare piek – maar dan minder extreem – zien we terug bij de prijs van granen.

Het zijn met name de solidariteitscorridors – het initiatief van de Europese Commissie voor het wegnemen van praktische barrières voor de uitvoer van voedsel uit Oekraïne – die vanaf mei 2022 hebben geleid tot lagere prijzen, met daarbovenop nog de opheffing van de blokkade van Oekraïense havens dankzij het Zwarte Zee-graaninitiatief van eind juli dat jaar (Europese Raad, 2023a). Ook het gegeven dat Rusland veel meer graan is gaan exporteren (The Economist, 2023b) en de positieve wereldwijde oogstvooruitzichten hebben ervoor gezorgd dat de prijzen voor granen en oliehoudende zaden stabiliseerden, al blijft de situatie onzeker vanwege de oorlog (Europese Raad, 2023b). Ten slotte is het zo dat gaandeweg is gebleken dat er voldoende alternatieven voor bijvoorbeeld Oekraïense zonnebloemolie en mais waren en dat de graanvoorraden in de EU voldoende bleken.

De Nederlandse uitvoer naar Rusland bestond in 2023 uit 34% aan landbouwgoederen. Rusland was in 2023 het 22e bestemmingsland voor Nederlandse landbouwgoederen met een uitvoer ter waarde van 838 mln. euro, in 2021 stond Rusland op plek 18. In de afgelopen jaren (2021-2023) nam de Nederlandse uitvoer van landbouwgoederen naar Rusland af. Figuur 6.6 laat zien dat de grootste dip in maart 2022 was, net na de Russische inval in Oekraïne. Daarna herstelde de uitvoer zich weer snel.

Tot dusverre is er enkel een overzicht getoond van de handel in landbouwgoederen. Er zijn ook landbouwgerelateerde goederen, goederen ten behoeve van de landbouw- en voedingssector (zie verder hoofdstuk 5). Figuur 6.7 toont dat de Nederlandse uitvoer van landbouwgerelateerde goederen is toegenomen sinds de Russische inval in Oekraïne van 184 mln. euro in 2021 tot 239 mln. euro in 2022. Met een uitvoerwaarde van 172 mln. werd in 2023 tijdens de eerste negen maanden al bijna net zo veel uitgevoerd als in 2021. In 2023 waren dierenvaccins met een waarde van 48 mln. euro het belangrijkste landbouwgerelateerde exportproduct naar Rusland. De top drie werd compleet gemaakt met broedmachines en veevoerbereiders (44 mln.) en oogst- en dorsmachines (22 mln.). Landbouwmachines waren als productgroep het meest belangrijk van alle landbouwgerelateerde goederen in 2023.